Қазақстанда Жаңа жыл — күнтізбедегі жай ғана дата емес. Көпшілік үшін бұл қаржылық төзімділікті сынайтын кезең, отбасы бюджетіне жасалатын тексеріс және кейде есептеуді ұмытып, өзімізге еркіндік беретін сирек сәт. Сондықтан мерекелік дастарқан — ел экономикасының ең дәл көрсеткіштерінің бірі.
CMN.KZ экономикалық шолушысы Талғат Тұрғанбектің айтуынша, егер оливье «сәл сұйығырақ», ал мандарин «сәл қымбатырақ» болса — демек, экономикада тағы бірдеңе дұрыс емес.
2015 жыл: теңге күрт «ер жеткен» кезең
2015 жыл қазақстандықтардың жадында ұзақ сақталды. Теңгенің еркін айналымға жіберілуі нағыз аман қалу жарысына айналды: айырбас бағамы екі есеге жуық өсті, импорт бірден қымбаттады, ал дүкендердегі баға белгілері мейрамхана мәзірінен де жиі жаңартыла бастады.
Сол жылғы жаңа жылдық дастарқан көпшілікке алғаш рет мына сұрақты қойғызды:
«Барлығы бұрынғыдай болуы міндетті ме?»
Экономикалық әсері:
- жеміс-жидек, қант, алкоголь бағасының күрт өсуі;
- жалақы «ескі», ал шығындар «жаңа» болып қалды;
- мереке де сән-салтанатқа айналғандай әсер пайда болды.
2020 жыл: пандемия және ең тыныш мереке
2020 жыл мүлде басқа болды. Қымбат емес — бірақ үрейлі.
Ақша бар сияқты, бірақ жұмсауға қорқыныш болды. Адамдар бағаға емес, белгісіздікке байланысты үнемдеді. Жаңа жылдық дастарқан «қолымыздан келмегендіктен» емес, «кенет керек болып қалса ше?» деген оймен қарапайым болды.
Бұл жыл:
- қонақтардың орнына — Zoom;
- отшашудың орнына — тыныштық;
- молшылықтың орнына — ұқыптылық әкелді.
Экономикалық тұрғыдан бұл кезең тұтынушы мінез-құлқының өзгеруімен қызық болды — біз бағаны емес, тәуекелді есептей бастадық.
2025 жыл: ресми тұрақтылық пен ас үйдегі шындық
Бүгін, 2025 жылы, Үкімет пен Сауда министрлігінің есебінше, мерекелік дастарқанға арналған 37 өнімнен тұратын орташа жиынтық шамамен 70 мың теңге тұрады. Өткен жылмен салыстырғанда небәрі бірнеше мың теңгеге қымбат. Өсім қалыпты, тіпті «байқалмайтындай».
Бірақ ең қызығы осы тұста басталады.
Іс жүзінде:
- көп отбасы 150–200 мың теңге және одан да көп жұмсайды;
- дастарқан байымаған — тек қымбаттаған;
- «бұрын жеңілірек еді» деген сезім жаппай қалыптасты.
Мәселе эмоцияда емес. Мәселе — сандарда.
Инфляция, доллар және медиандық жалақы: ашық әңгіме
Соңғы жылдары азық-түлік инфляциясы жалпы инфляциядан тұрақты түрде жоғары болды. Яғни, ең алдымен тамақ қымбаттады. Ал тамақтан бас тарту қиын, қанша қаржылық тәртіпті болғың келсе де.
Бұл жерде негізгі рөлді доллар бағамы атқарды. Импорттық өнімдер, алкоголь, жемістер, тіпті қаптама да АҚШ валютасына тәуелді. Сондықтан доллар 500 теңгеден жоғары тұрақтағанда, жаңа жылдық дастарқан автоматты түрде «халықаралық жобаға» айналады.
Ал медиандық жалақыға келсек, оның басты айырмашылығын түсіну маңызды:
- орташа жалақы әдемі өсіп жатқанда,
- нақты «орташа» қазақстандық алатын медиандық жалақы әлдеқайда баяу өседі;
- яғни халықтың жартысы ресми статистикадағы көрсеткіштен аз табыс табады.
Қорытынды қарапайым: бағаның өсуі нақты табыстың өсуінен жылдамырақ болды. Сондықтан қысым сезімі — иллюзия емес, таза математика.
Неге жыл сайын дастарқан жаю қиындап барады?
1-себеп: ақша «қысқарып» кетті
Жалақы келеді, бірақ тез жоғалады. Бұрын сыйақы қуантатын, қазір — тек олқылықты жабады.
2-себеп: сыйақы — иллюзия
Иә, желтоқсанда көпшілік бонус алады. Сондықтан баға өсімі «шыдауға болады». Бірақ қаңтар бәрін орнына қояды.
Сыйақы — ауруды басатын дәрі, ем емес.
3-себеп: біз кедейленген жоқпыз — сақ болдық
Адамдар мерекеден бас тартпайды. Олар артықтан қысқартады, жергілікті өнімді таңдайды, дәстүрді емес — көлемді өзгертеді.
Бірақ жақсы жаңалықтар да бар
Мысалы, оливье әлі де шетелге демалыстан арзан, ал шампан — психотерапиядан тиімді. Ең бастысы — үйдегі Жаңа жыл әлі де бақыттың ең қолжетімді формасы.
Экономика қаншалықты күрделі болса да, адамның мерекелеу қабілеті таңғаларлықтай тұрақты.
Мерекелік дастарқанға азық-түлікті соңғы күндері алатындардың көп екенін ескере отырып, оқырмандарға бірнеше пайдалы кеңес:
Дастарқанды бюджет сияқты жоспарлаңыз
Бірден бәрін емес. Алдымен негізгісі, қалғаны — қалауыңызша.
Бәсекелеспеңіз
Instagram салат жемейді. Сіз — жейсіз.
Сыйақыны ақылмен пайдаланыңыз
Бір бөлігі — мерекеге, бір бөлігі — қаңтарға. Ең қымбат ай әлі алда.
Мереке — тағам саны емес
Бір жылдан кейін сіз уылдырықтың бағасын емес, дастарқан басындағы әңгімелерді еске аласыз.
Жаңа жылдық дастарқан шынымен де ауырлады — физикалық емес, экономикалық тұрғыда. Бірақ ол әлі де қазақстандықтар экономика емес, эмоцияны таңдаған сирек сәт болып қала береді. Ал бұл дегеніміз — елде дастарқан жайылып жатқанда, қоғамның төзімділік қоры бар деген сөз.
Жаңа жыл құтты болсын. Инфляция статистикада қалсын, ал көңіл күйге әсер етпесін!
Тағы оқыңыз:
